درنگی در پناهگاه‌های پارینه سنگی استان البرز

عمده آگاهی‌های باستان شناسان درباره دوران پارینه سنگی (۱) قدیم، میانی و جدید در فلات ایران، از رشته کوه زاگرس به دست آمده و در مقایسه با پژوهش‌های انجام شده در این محدوده، رشته کوه البرز نسبتاً مهجور مانده است. این در حالی است که یحیی کوثری (باستان شناس) در سال‌های ۵۴ - ۱۳۵۳ ش در بررسی باستان شناسی استان مرکزی (تهران) نتیجه گرفته «جلگه ساوجبلاغ و کوه‌های مشرف به آن و مناطق اطراف کرج از دوران پارینه سنگی توجه اقوام باستانی را به خود جلب نموده بود.» او در ادامه گزارش خود، غار‌های کهن روستای هیو در شمال غربی شهر هشتگرد (مرکز شهرستان ساوجبلاغ) را شاهد این ادعا دانسته است.
مجموعه پارینه سنگی «سُرهه» شامل هشت غار و پناهگاه صخره‌ای در ارتفاع ۱۹۰۰ متری از سطح دریا در شمال شرقی شهر هشتگرد و ۳ کیلومتری روستایی به همین نام در شهرستان ساوجبلاغ واقع است. این مجموعه ارزشمند برای نخستین بار در سال ۱۳۹۶ به طور اتفاقی توسط حمید حریریان (دانشجوی دکتری باستان شناسی دانشگاه بوعلی سینا همدان) شناسایی شده و در سال ۱۳۹۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
فصل نخست «پروژه نجات بخشی مجموعه غار‌ها و پناهگاه‌های صخره‌ای سرهه» در مهر و آبان ۱۳۹۸ با حضوری تعدادی از باستان شناسان آشنا با دوران پارینه سنگی به سرپرستی دکتر الهام قصیدیان (دانشیار پژوهشگاه موزه نئاندرتال متمن آلمان) انجام شد. از مجموعه پناهگاه‌های سرهه، تنها از یک پناهگاه، دست افزار‌های سنگی به دست آمده است. متأسفانه در سال‌های اخیر، بخش‌هایی از این پناهگاه به عمق ۲ متر در چهار جا مورد حفاری غیر مجاز قرار گرفته و سبب تخریب بخش‌هایی از بستر محوطه شده است.
دهانه ورودی این پناهگاه حدود ۹ متر و به سمت شمال بوده و ارتفاع آن ۶ متر و عرض داخلی آن حدود ۵ متر است که در ضلع شرقی کمتر می‌شود. طول داخلی پناهگاه تقریباً ۱۷ متر است. دست افزار‌های به دست آمده از این پناهگاه از جنس سنگ خام محلی (توف سبز رنگ البرز) بوده و به طور کلی ویژگی‌های فناوری و گونه شناسی آن‌ها دلالت دارد بر سکونت انسان در پایان «دوره پارینه سنگی میانی» (۲) و آغاز «دوره پارینه سنگی جدید» (۳) در این محوطه.
این دست افزار‌ها با فناوری «لوآلوآ» (۴) ساخته شده و بیشتر شامل تیغه‌ها و تراشه‌های کشیده و بلند است. باستان شناسان با مقایسه داده‌های به دست آمده از سرهه با محوطه‌های رشته کوه زاگرس و مرکز فلات ایران، نتیجه گرفته اند که دست افزار‌های سرهه منحصر به فرد بوده و شباهت اندکی با محوطه‌های پارینه سنگی مرکز فلات ایران و تفاوت‌های آشکاری با محوطه‌های زاگرس دارد.
استقرار این مجموعه کهن در دره رود سنج، دلیلی بر شکل گیری الگوی استقراری متفاوتی از محوطه‌های پارینه سنگی مرکز فلات ایران و اهمیت دامنه جنوبی البرز به عنوان گذرگاهی برای حرکت جانوران و انسان است.
از سوی دیگر، این محوطه بر دیدگاه‌های غالب بر مطالعات پارینه سنگی ایران تأثیر گذاشته و بسیاری از معادلات پژوهشی این عرصه را برهم ریخته است. باستان شناسان بر این نظرند که مجموعه سرهه منبع ارزشمندی برای پاسخ به پرسش‌های مربوط به ورود انسان‌های «نئاندرتال» و «هوموساپینس» (۵) به درون فلات ایران و گذر از آن و همچنین بازسازی روش‌های معیشتی و ویژگی‌های فرهنگی انسان‌های اواخر دوره «پلیوستوسن» (۶) در دامنه‌های جنوبی البرز به شمار می‌رود.

پانوشت‌ها
۱. آغاز دوره پارینه سنگی، همزمان با ظهور انسان در عرصه گیتی است. از نظر فناوری، افزارسازی به سه دوران کوتاه‌تر پارینه سنگی قدیم، میانی و جدید تقسیم می‌شود. دوره پارینه سنگی (پالئولیتیک) دو میلیون سال پیش آغاز شده و تا حدود ۱۸ هزار سال پیش تداوم داشته است. البته آغاز و پایان این دوره در نقاط مختلف جهان متفاوت و کاملاً به مکان جغرافیایی وابسته است.
۲. گاه نگاری پیشنهاد شده برای آغاز دوران «پارینه سنگی میانی» در ایران به پیروی از دانش موجود، بین ۱۰۰ تا ۸۰ هزار سال پیش در نظر گرفته شده است. این در حالی است که با بازبینی‌های سن یابی برخی محوطه‌های کلیدی در میانه‌های دهه ۹۰ میلادی، آغاز دوره پارینه سنگی میانی در غرب آسیا، زمانی در حدود ۲۵۰ هزار سال پیش پیشنهاد شده که تا به امروز همه یافته‌ها در تائید این سن بوده اند.
۳. در بازه زمانی پارینه سنگی جدید، گونه‌ای از انسان به نام «انسان هوشمندِ هوشمند» پدیدار میشود. باستان شناسان و انسان شناسان، آغاز «پارینه سنگی جدید» در اوراسیا را ۴۰ هزار سال پیش و پایان آن را ۱۸ هزار سال پیش دانسته اند.
۴. دست افزار‌های ساخته شده با فناوری «لوآلوآ» در پایان دوره پارینه سنگی قدیم پدیدار شده، اما در دوره پارینه سنگی میانه به دست انسان‌های نئاندرتال به اوج کاربری خود رسید. برای ساخت دست افزار با فناوری لوآلوآ، نخست سکو ضربه‌های پی در پی گرداگرد سنگ آماده می‌شده سپس با واردکردن ضربه‌های پی در پی به آنها، شکل دهی سنگ انجام می‌شد. فراوانی استفاده از فناوری لوآلوآ از شاخصه‌های بسیار مهم برای شناسایی محوطه‌های پارینه سنگی میانی از نظر ساخت دست افزار‌ها است.
۵. در دوره پارینه سنگی جدید، نسل انسان‌های نئاندرتال کم کم به زوال رفت و انسان‌های جدیدی به نام هموساپین (homo sapian) جایگزین انسان‌های نئاندرتال شدند. انسان‌های هموساپین از نظر ترکیب جسمی و نوع انسانی، مشابه انسان‌های امروزی هستند و بر اساس مطالعات انجام شده بر روی بقایای استخوانی آنها، از نظر جسمانی کاملاً تکامل یافته هستند. در این دوره انسان به دلیل آب و هوای مساعد کم کم وارد دشت شد و با طبیعت و پدیده‌های آن آشنایی بیشتری یافت. بیشترین مکان‌های زندگی انسان در این دوره، دامنه‌ها و ارتفاعات رشته کوه‌های زاگرس و البرز است.
۶. پلیستوسن یکی از دوره‌های زمین شناسی است که با پایان آن، دوره «پارینه سنگی جدید» آغاز می‌شود.

منابع
حمید حریریان و همکاران، «مجموعه غار و پناهگاه‌های صخره‌ای پارینه سنگی سرهه ساوجبلاغ در دامنه‌های جنوبی کوهستان البرز»، فصلنامه مطالعات باستان شناسی پارسه، ش ۱۴، ص ۷، ۸، ۹، ۱۰، ۱۲، ۲۱؛ یحیی کوثری، «بررسی‌های استان مرکزی ۵۴ - ۱۳۵۳»، گزارش‌های چهارمین مجمع سالانه کاوش‌ها و پژوهش‌های باستان شناسی در ایران، ص ۶۰، ۶۲؛ الهام قصیدیان و همکاران، «کاوش در پناهگاه صخره‌ای سرهه ۱ شهرستان ساوجبلاغ استان البرز»، مجموعه مقالات کوتاه هجدهمین گردهمایی سالانه باستان شناسی ایران، ص ۶۸۰؛ فائق توحیدی، آشنایی با میراث فرهنگی، ص، ۲۱، ۲۳؛ حامد وحدتی نسب و شاهین آریامنش، باستان شناسی پارینه سنگی ایران، ص ۶۶، ۱۶۸، ۱۷۰، ۲۸۱.