عین القضات همدانی

ابوالمعانی عبدالله بن محمد بن علی میانجی همدانی ملقب به عین القضات همدانی (۴۹۲-۵۲۵ ه. ق) فقیه، شاعر، ادیب، حکیم، مفسر قرآن و محدث، عارف و صوفی نامدار قرن ششم هجری در دوران سلجوقیان است که علوم پایه، معارف، عرفان و مشی تحقیق و طریق علوم قضا را نزد پدر خود آموخت و خود نیز به درجه افتاء و منصب قضاوت همدان رسید.
پدر بزرگ او (ابوالحسن علی میانجی) که از شاگردان خاص ابو طیب طاهر بن عبدالله فقیه شافعی (فوت ۴۵۰ ه. ق) بوده که از فلاسفه و عرفا و محدثین عصر خود به شمار می‌رفت، از ناحیه برخی حسادان کج اندیش و متعصبان خشک مغز (هم، چون عین القضات و پدر ایشان) به قتل رسید!
عین القضات که از شاگردان ابو حامد غزالی، امام احمد غزالی، برکه همدانی (پیری روشن ضمیر، امی و درس ناخوانده) وشیح فتحه بود، مدتی در خانقاه معتکف و از طریق نگارش نامه به هدایت خلق و تربیت مریدان می‌پرداخت.
وی به مدت چهار سال تمام پیگیر مطالعه و تدبر در آثار ابوحامد غزالی (علی الخصوص کتاب گران سنگ احیاء علوم الدین) پرداخت و سپس در خدمت برادر کوچک او امام احمد غزالی مراتب سلوک و عرفان عملی را به غایت رسانید. ایشان در آثار و اشعار خود ضمن ارادت به ساحت ائمه معصومین (ع) استناد و ادله بعضی از افکار و اندیشه‌های خود را در قالب اشعار تقدیم به حضرت علی (ع) حضرت فاطمه (س) حسنین (ع) و صحابه‌هایی هم، چون سلمان فارسی در کتاب شکوی الغریب، زبده الحقایق و بعضی از نامه‌های خود معروض داشته است.
ساختار فکری و اصول بنیادی عین القضات بر" نظام احسن " بنا شده و اعتقاد راسخی دارد که «تا چیزی به وجوب نرسیده باشد، به وجود نمی‌آید» و در این نظام احسن که نمی‌توان بهتر و کامل‌تر از آن تصور نمود، «هر چیزی که هست می‌بایست که باشد» و نبود آن به منزله نقصان هستی و به تبع آن نقص الهی «نعوذ بالله» است زیر هر مخلوقی اعم از مکان و اجرام و نبات و حیوان و انسان و ... مظهری از اسماء و صفات باریتعالی بوده و اسماء و صفات حق، عین ذات اقدس (جل جلاله) می‌باشد.
آثار و افکار عین القضات:
۱-کتاب تمهیدات، یکی از مشهور‌ترین کتاب ولی رساله تمهیدات است که در ده تمهید (آماده سازی) در بیان حقایق شهودی است و بیانگر افکار او درباره آخرت و عوالم پس از مرگ می‌باشد.
اساس این کتاب بر پایه عشق است، عشق انسان به انسان، عشق انسان به خدا، عشق خدا به انسان، عشق ابلیس به خدا و ... که ترسیمی از راه رسیدن به مطلوب را به عشق و عشق پرستی که در رهائی از هر قید و بندی (علی الخصوص رهائی از عادت پرستی) است. نوع نگاه او به نقش ابلیس در دایره هستی (که ابلیس را مظهر تام اسم مضل حق می‌داند) و افعال شیطان از منظر توحیدی به مذاق عالم نمایان عصر او خوش نیامده (با نگاهی به کتاب نظر عین القضات در مورد ابلیس و ارتباط آن با نظام احسن به قلم دکتر غلامرضا مستعلی پارسا- نشر علم ۱۳۸۹)
۲-رساله زبده الحقایق:
اولین رساله اصلی عین القضات بوده که به زبان عربی نگاشته و مشتمل بر صد فصل کوتاه و ابوابی در حوزه معرفت الهی و صفات او، ایمان به حقیقت نبوت و معاد می‌باشد. در این رساله می‌توان به دیدگاه‌های نظری و کلامی ایشان آشنا شد.
۳- مجموعه نامه ها:
که عمدتا نامه‌هایی جهت هدایت و ارشاد و پاسخگویی به سئوالات و شبهات مریدان خود هم چنین امام سعدالدین بغدادی، خواجه امام عزالدین، امام ضیاء الدین و خواجه کامل الدوله و نیز مکاتباتی بین او و استادش امام احمد غزالی مبادله شده است.
۴- رساله جمالی:
در این رساله جناب عین القضات، انبیاء و پیامبران را به عنوان طبیبان امراض روحی و اعتقادی خلق الله و عامه مردم دانسته که به واسطه دارو‌های موجود در داروخانه و عطاری عظیم قرآنی به شفای بیماران مامور و ماذون هستند.
۵- رساله شکوی الغریب:
آخرین رساله عین القضات است که در زندان بغداد و قبل از اعدام فجیع او به عربی نگاشته و مجموعه اشعار و مبانی و ادله و توضیحاتی در رد اتهاماتی است که به او منسوب نمودند و سعی وافری نموده تا بعضی از مبانی و اندیشه‌های بلند خود را برای مدعیان ظاهر بین (و علی الخصوص قضاوت تاریخ و آیندگان) بنگارد.
۶- رساله امکنه و ازمنه (غایه الامکان فی درایه المکان):
به نظر نویسنده این مقاله، یکی از غنی‌ترین و فوق‌العاده‌ترین آثار عین القضات را می‌توان رساله امکنه و ازمنه دانست که در دو بخش کلی انواع زمان یا ازمنه (شامل زمان جسمانیات، زمان ارواح و زمان حق تعالی) و انواع مکان یا امکنه (انواع مکان شامل مکان جسمانیات، مکان روحانیات، مکان الله تعالی و مکان استوا) و تعریف دقیقی از مفهوم هر یک پرداخته و مکان را در مفهوم جدیدی به نام خلوت که نهایتی نیست، می‌داند!
تعریف متفاوت و متمایز او از زمان‌ها و مکان‌های موازی و شرایط مخلوقات در ذیل و مقتضای امر (کن فیکن) و وفق مریدی و مرادی در تحقق شرایط (۱) در وقت مناسب (۲) در مکان مناسب (۳) مدت قوام مناسب (۴) تجلی صفت موافق تعریف نموده است.
درک صحیح و کامل این رساله می‌تواند پاسخگوی بسیاری از سئوالات امروز و آینده بشری و معقول کردن مفاهیم اعتقادی هم، چون کیفیت و ماهیت مکان و لامکان، و زمان و لازمان و عواملی، چون عالم ذر (روز الست) دنیا، برزخ و آخرت و عوالم ارواح و اجساد و حد فاصل و برزخ‌های آن و ... در حوزه هستی شناسی باشد.
عین القضات در جای جای رساله‌ها و نامه‌های نگاشته، مخاطب خود را آیندگان قرار داده، گویی می‌دانسته که آن چه می‌گوید برون از فهم و تعقل عالم نمایان عصر خود بوده است و می‌دانسته که به خاطر این افکار و اندیشه‌ها مغضوب و کشته خواهد شد؛ لذا در بیان حقایق مکتوم هستی روش حسین بن منصور حلاج را پیشه کرده و در گفتن آن چه می‌دانسته، بی پروا بوده که باعث سعایت ابوالقاسم درگزینی (وزیر دربار سلجوقی) و فتوای برخی علمای قشری به اتهام دعوی الوهیت به مرگ محکوم و به دار مجازات آویخته و فردای آن روز پوست بدن او را کنده و جسد او را مثله و سپس در بوریائی که به نفت آغشته بوده، پیچیده و سوزانیده و خاکسترش را به باد دادند!
عین القضات خود نحوه مرگ خویش را در یک رباعی به شرح زیر سروده است:
ما مرگ و شهادت از خدا خواسته ایم
آن هم به سه چیز کم بها خواسته ایم
گر دوست چنین کند که ما خواسته ایم
ما آتش و نفت و بوریا خواسته ایم