شیخ محمود شبستری

رامین شاه حسینی (مرام)
شیخ محمود پس از کسب مقدمات علوم پایه در تبریز، عازم شهر‌های مختلفی هم، چون مصر و شام و حجاز شده و از مشایخ آن شهر‌ها علوم توحید را بیاموخت. او هم چنین در سفری که به کرمان داشت، تاهل اختیار نموده و در آن شهر اولاد و نژادی را به یادگار گذاشت که جمعی از ایشان اهل علم و کمال بوده که خواجگان شهرت یافتند.
شبستری پسری به نام عبدالله داشته که جوانی فاضل و کامل و ماهر در علوم مختلف علی الخصوص ریاضی بوده که در سال ۹۲۶ ق از جانب سمرقند به دربار روم رفته و سلطان سلیم او را تعظیم بسیار نمود. شیخ عبدالله هم مثنوی (شمع و پروانه) و رساله‌ای هم به زبان فارسی در قواعد معما را به نام سلطان سلیم نگاشته است.
لاهیجی، شیخ محمود را شاگرد شیخ امین الدین دانسته و برخی دیگر پیر و مرشد او را شیخ بها الدین یعقوب تبریزی دانسته اند. حاصل عمر کوتاه و پر بار شبستری دو کتاب نفیس منظوم (گلشن راز و سعادت نامه) و سه کتاب منثور (حق الیقین فی معرفه رب العالمین، مرات المحققین و شاهد یا شاهد نامه) است.
درباره دیوان گلشن راز
منظومه گلشن راز که به شدت تحت تاثیر حکمت ابن عربی و شیوه شعر عطار و مولانا که به حل مسائل غامض عرفانی و فلسفی پرداخته، همراه با تمثیلات و حکایات مناسبی است که در بحر هزج مسدس مقصور یا محذوف سروده و در پاسخ به سئوالات منظوم امیر حسین هروی که از شعرا و عرفای شیعی خراسانی بوده، به نظم در آمده است.
ظاهرا، هروی با ارسال رسولی از خراسان، نامه‌ای منظوم حاوی تعدادی سئوال‌های عرفانی (نظر قالب ۱۸ سئوال) را از بهاءالدین یعقوب تبریزی جویا گردیده که به اشارت ایشان، از شیخ محمود خواسته می‌شود تا جواب سئوالات را به صورت منظوم ارائه نماید و شیخ محمود هم به طریق ایجاز و فی البداهه پاسخ سئولات را داده تا به هروی برساند. سپس مرشد شیخ محمود از وی درخواست افزودن بر اشعار را می‌کند که شیخ محمود هم در سایه توفیقات الهی ظرف چند ساعت، مثنوی گلشن راز را می‌سراید.
عمده سئوالات هروی که شبستری به پاسخگویی آن در گلشن راز پرداخته در باب تفکر، شرط راه، علم النفس، آفاق، چیستی من، مسافر، مرد تمام (انسان کامل) نبوت و ظهور ولایت، سر وحدت، شناسای عارف، سبک معرفت، بیان اناالحق، معنی واصل و چگونگی سلوک، قرب و بعد، وصال ممکن و واجب، دریای کلام و ساحل نطق، اصول اخلاق و شعب آن، جزئی که از کل فزون‌تر است و طریق جستن آن، مکافات نفسانی و جسمانی در معاد، حقیقت چشم و لب و رخ و زلف و خط و خال، معنی شراب و شمع و شاهد و دعوی و خرابات، و حقیقت بت و زنار و ترسایی.
مثنوی گلشن راز با قریب یک هزار بیت در عین اختصار و حجم کوچکش، ماخذ مهمی جهت شناخت عرفان و کلام اسلامی به شمار رفته و دانستن آن، می‌تواند به ادراک معانی صوفیانه در شعر فارسی کمک شایانی نماید.
شاید بتوان گلشن راز را چکیده و عصاره حکمت و عرفان قبل از او دانست. به نظر نویسنده، خلاصه تمام رسالات ابن عربی را می‌توان در کتاب ۱۷ جلدی فتوحات مکیه (در ۶۵۰ باب و ۶۰ فصل) و خلاصه فتوحات مکیه را در کتاب گران سنگ فصوص الحکم شیخ اکبر و عصاره همه آن‌ها را می‌توان در دیوان گلشن راز شیخ محمود و خلاصه گلشن راز را در شاه بیت آن خلاصه کرد که می‌فرماید:
جهان، انسان شد و انسان جهانی
از این بگزیده‌تر نبود بیانی
به اعتقاد او، سعه وجودی انسان کامل، محیط بر جهان هستی است و انسان را جهانی کوچک و جهان را «انسانی بسیط» می‌داند. به علت اهمیت و محتوایی گلشن راز تا کنون بیش از پنجاه شرح و حاشیه و نظیره بر آن نگاشته شده که اهم آن مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز را به قلم محمد لاهیجی، شرح گلشن راز الهی اردبیلی و محمد ابراهیم سبزواری و رساله مشواق از ملا محسن فیض کاشانی است.
شیخ محمود سرانجام پس از سال‌ها سیر و سلوک به تبریز بازگشته و در سن ۳۳ سالگی در سال ۷۲۰ ه وفات یافته و در شهر شبستر و در میان باغچه‌ای به نام گلشن و در پای مزار استادش، بهاءالدین یعقوب تبریزی به خام سپرده شد.