کاخ مروارید در محاصره انبوه سازان

به گزارش جام جم البرز، در جنوب‌غربی کرج، در میان دشت‌های پهن و درختان کهنسال مهرشهر، کاخ مروارید آرام گرفته است؛ بنایی که نماینده‌ای از مدرن‌گرایی ایرانی در دهه ۴۰ خورشیدی است. فرم صدف‌گون سقف‌ها، منحنی‌های نرم و فضای کاخ، تجربه‌ای منحصر‌به‌فرد از تعامل انسان با طبیعت و معماری را نشان می‌دهد. این اثر ملی، با ثبت در فهرست آثار ملی ایران، اهمیت خود را نه تنها از لحاظ تاریخی، بلکه از منظر هویت شهری و منظر بصری حفظ کرده است.

حریم کاخ مروارید، به ویژه حریم درجه دو، فراتر از یک محدودیت عددی است؛ این حریم، ابزار حفظ خوانایی، نسبت حجم‌ها و انسجام منظر بصری کاخ است. در مطالعات و ضوابط مصوب سال ۱۳۹۳، تعیین شد که ارتفاع ساخت‌وساز در این حریم نباید بیشتر از ۱۲ متر باشد. این عدد نه از سر سخت‌گیری، بلکه بر اساس معیار‌های کارشناسی و نسبت حجم‌ها، نورگیری بنا و خوانایی تاریخی تعیین شده است. رعایت این حریم، به کاخ اجازه می‌دهد تا در میان بافت شهری دیده شود و خطوط اصلی معماری و فرم‌های منحصر‌به‌فرد آن مخدوش نشوند.

با وجود این ضوابط، توسعه شهری و فشار مالکانه گاهی با این مرز‌ها در تضاد قرار می‌گیرد. پرونده اخیر ساخت‌وساز در حریم کاخ مروارید، نمونه‌ای آشکار از این تقابل است. ساخت‌وسازی که در نگاه اول تنها چند متر ارتفاع اضافه دارد، در واقع می‌تواند کل نسبت منظر و خوانایی تاریخی اثر را تحت تأثیر قرار دهد. این وضعیت نشان می‌دهد که هر متر ارتفاع اضافه در حریم درجه دو، پیامد‌های ملموس و بلندمدتی بر ارزش‌های فرهنگی و منظر بصری دارد.

اهمیت این پرونده تنها محدود به ارتفاع نیست. هر تغییری در محدوده حریم درجه دو، چه افزایش ارتفاع و چه تغییر حجم، می‌تواند به تجربه تاریخی بنا آسیب بزند. حریم درجه دو، علاوه بر حفظ خوانایی، کارکردی حقوقی دارد و مانند حفاظی عمل می‌کند که از منظر قانونی و فرهنگی از اثر ملی محافظت می‌کند. این حریم سرمایه‌ای است برای حفظ هویت فضایی و فرهنگی اثر.

در بررسی‌های میدانی مشخص شد که ساخت‌وسازی در محدوده حریم، بدون رعایت سقف مجاز، در حال انجام است. هر چند در ظاهر تفاوت ارتفاع چند متر است، اما در مقیاس منظر و نسبت با خطوط کاخ، قابل توجه و اثرگذار است. این وضعیت، نشان می‌دهد که حفاظت از آثار ملی نیازمند پایش مستمر، اعمال ضوابط قانونی و تعامل نهاد‌های مسئول است. وقتی ساخت‌وساز خارج از حریم قانونی انجام می‌شود اثر نه تنها از لحاظ بصری بلکه از منظر هویت فرهنگی نیز تهدید می‌شود.

این پرونده همچنین ابعاد حقوقی و اجرایی دارد. شهرداری، مالک و نهاد‌های میراث فرهنگی هر کدام نقش و مسئولیت مشخصی دارند. رعایت ضوابط حریم، نیازمند همکاری و هماهنگی میان این نهادهاست و مجوزها، مکاتبات و دستور‌های رسمی در این مسیر نقش حیاتی دارند. هر کوتاهی در اعمال ضوابط، به معنی ایجاد سابقه‌ای است که می‌تواند آینده سایر پرونده‌های میراثی را نیز تحت تأثیر قرار دهد.

پیگیری‌های میراث فرهنگی؛ از استعلام تا مکاتبات رسمی

نادر زینالی، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی البرز، درباره روند پیگیری ساخت‌وساز در حریم کاخ مروارید گفت: این پرونده از سال ۱۳۹۸ آغاز شد، زمانی که شهرداری منطقه سه کرج برای یک پلاک مشخص استعلامی ارسال کرد. در پاسخ به این استعلام، میراث فرهنگی ضوابط مصوب سال ۱۳۹۳ را یادآوری و تاکید کرد که در حریم درجه دو کاخ مروارید، تنها سه طبقه روی پیلوت قابل اجراست و هرگونه ساخت اضافه خارج از این ضوابط مجاز نیست.

وی افزود: این پاسخ به شهرداری ارسال شد و در آن زمان مشکلی گزارش نشد. با این حال، کارشناسان ما که همواره حریم کاخ مروارید را پایش می‌کنند، در اول آبان امسال مشاهده کردند که مالک اقدام به ساخت یک طبقه اضافی کرده است؛ موضوعی که خارج از ضوابط مصوب بود.

زینالی ادامه داد: پس از شناسایی این مورد، کارشناسان میراث فرهنگی با مالک ارتباط گرفتند و از وی خواستند عملیات ساخت‌وساز را متوقف کند تا بررسی‌های لازم انجام شود. با توجه به اینکه توقف کامل ساخت‌وساز صورت نگرفت و برای حفظ شفافیت اقدامات، نامه‌ای رسمی به دادستانی استان ارسال شد تا تصمیم‌گیری مناسب صورت گیرد.

این مسئول گفت: دادستان محترم در ۲۴ آبان، دستور داد شهرداری منطقه سه نسبت به توقف ادامه عملیات اقدام کند تا ضوابط مصوب رعایت شود. در پی این دستور، میراث فرهنگی نیز مکاتبات و پیگیری‌های رسمی خود را ادامه داد و در ۲۷ آبان، با ارسال نامه‌های تکمیلی و ملاقات حضوری با شهردار و معاون شهرسازی منطقه سه شهرداری کرج بر اهمیت رعایت حریم و ضوابط تاکید شد.

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی البرز افزود: بررسی‌های دقیق پرونده نشان داد که در سال ۱۳۹۹، شهرداری مجوز ساخت دو طبقه زیرزمین، دو طبقه تجاری و سه طبقه روی واحد‌های تجاری را صادر کرده بود، در حالی که ضوابط ما حداکثر ارتفاع را ۱۲ متر تعیین کرده بود. این تفاوت بین ضوابط و مجوز در عمل باعث شد ارتفاع کل ساختمان به حدود ۱۵ متر برسد.

این مسئول تاکید کرد: مسئله اصلی، فقط عدد و ارتفاع نیست. هر متر اضافه در حریم درجه دو، نسبت منظر و تجربه بصری کاخ مروارید را تحت تاثیر قرار می‌دهد. رعایت حریم درجه دو برای حفظ هویت تاریخی و منظر بصری بنا ضروری است. توجه به این ضوابط نه محدودیت بلکه بخشی از حفاظت از ارزش‌های فرهنگی و تاریخی اثر است.

زینالی توضیح داد: هدف ما، حفاظت از ضوابط و حریم است و این کار در چارچوب همکاری با شهرداری انجام می‌شود. میراث فرهنگی همواره با دستگاه‌های اجرایی از جمله شهرداری، تعامل داشته و دارد تا ضوابط به بهترین شکل رعایت شود و در عین حال امکان ادامه فعالیت قانونی و مشروع برای مالک فراهم شود.

وی گفت: حریم درجه دو، علاوه بر اینکه یک محدودیت قانونی است، نقش حفاظتی مهمی در حفظ ارزش‌های فرهنگی، منظر و تجربه تاریخی بنا دارد. هرگونه اقدام خارج از ضوابط، چه عمدی و چه غیرعمدی، می‌تواند بر ظاهر و هویت کاخ اثر بگذارد؛ بنابراین پیگیری مستمر، مکاتبات رسمی و تعامل سازنده با شهرداری برای اطمینان از رعایت ضوابط ضروری است.

زینالی ابراز کرد: این پرونده نمونه‌ای از اهمیت همکاری میان نهاد‌ها برای حفاظت از آثار ملی است. رعایت دقیق ضوابط، تعامل مستمر و نظارت مسئولانه، تنها راه تضمین حفظ هویت تاریخی و منظر کاخ مروارید است. هدف ما این است که هر اقدام اجرایی با احترام کامل به حریم و قوانین میراث فرهنگی انجام شود و آینده این اثر تاریخی ارزشمند تضمین گردد.

این مسئول در ادامه با انتقاد از برخی تلاش‌ها برای عادی‌سازی موضوع گفت: هرگونه تلاش برای ایجاد شرایط عادی‌انگارانه در برابر ساخت‌وساز غیرمجاز، قابل قبول نیست. ما بر اساس ضوابط و قوانین موظفیم مانع ادامه ساخت‌وساز غیرمجاز شویم و با هر تخلفی که حقوق تاریخی و فرهنگی شهر را تهدید کند، برخورد قانونی انجام خواهد شد.

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی البرز تأکید کرد: میراث فرهنگی نه‌تنها اجازه ادامه این ساخت‌وساز را نمی‌دهد، بلکه هر طبقه‌ای که خارج از ضوابط احداث شده باشد، باید تخریب شود. این برخورد شامل هر شخص حقیقی یا حقوقی است که بدون رعایت ضوابط قانونی اقدام به ساخت‌وساز کند.

وی در پایان گفت: پیام ما روشن است؛ هیچ تخلفی در حریم تاریخی قابل تحمل نیست و هر طبقه‌ای که خارج از ضوابط ساخته شده باشد، باید تخریب شود. هیچ‌کس نباید تصور کند با ساخت‌وساز غیرمجاز می‌تواند از نظارت دستگاه‌های قانونی فرار کند یا تخلف را به رسمیت تبدیل کند.

فراموش نکنیم که حفظ میراث فرهنگی فراتر از اجرای قوانین و ضوابط است؛ این کار، نگهداری از هویت جمعی، حافظه تاریخی و سرمایه معنوی یک جامعه است. پرونده کاخ مروارید به روشنی نشان می‌دهد که حفاظت موفقیت‌آمیز از آثار ملی، تنها با نگاه یک‌جانبه یا اقدامات مقطعی ممکن نیست؛ بلکه نیازمند هماهنگی میان نهاد‌های مختلف، نظارت مستمر و تصمیم‌گیری مسئولانه است. کاخ مروارید، نه تنها بخشی از گذشته ماست، بلکه ابزاری برای آموزش، الهام‌بخشی و ایجاد پیوند میان نسل‌هاست؛ بنابراین هر گونه کوتاهی در حفاظت از آن، پیامد‌های فرهنگی و اجتماعی گسترده‌ای به همراه دارد.

همکاری میان نهاد‌های مسئول، به ویژه میراث فرهنگی و شهرداری، نقش تعیین‌کننده‌ای در تضمین حفاظت از ارزش‌های تاریخی و منظر شهری دارد. این تعامل نباید صرفاً به تبادل مکاتبات محدود شود، بلکه باید شامل پایش مستمر، تصمیمات پیشگیرانه و هماهنگی عملی برای جلوگیری از تخلفات و سوءتفاهم‌ها باشد. هنگامی که نهاد‌ها به صورت فعال و هماهنگ عمل می‌کنند، امکان حفظ تعادل میان توسعه شهری و حفاظت از آثار تاریخی فراهم می‌شود و هویت شهری و فرهنگی به‌خوبی حفظ خواهد شد.

همچنین این پرونده یادآوری می‌کند که حفاظت از آثار ملی، مسئولیتی صرفاً دولتی نیست؛ بلکه یک وظیفه اجتماعی و فرهنگی مشترک است که شهروندان، مالکان و نهاد‌های خصوصی نیز در آن نقش دارند.

در این چارچوب، هر اقدام پیشگیرانه یا اصلاحی، سرمایه‌ای برای نسل‌های آینده است و تضمین می‌کند که ارزش‌های تاریخی، معماری و منظر فرهنگی، بدون تغییر اساسی یا خدشه، باقی بماند.

در نهایت، تجربه کاخ مروارید بر اهمیت نگاه بلندمدت و پایدار به حفاظت آثار تاریخی تأکید می‌کند. حفاظت موفق، ترکیبی است از دانش کارشناسی، تعامل سازنده میان نهاد‌ها و حساسیت فرهنگی نسبت به ارزش‌های جمعی. تنها با اتخاذ این رویکرد می‌توان اطمینان داشت که آثار ملی نه تنها به‌عنوان نشانه‌های تاریخی بلکه به‌عنوان سرمایه‌های معنوی و فرهنگی، برای نسل‌های آینده حفظ خواهند شد.