تمدن شگرف از دل خاک خراسان: گور دختر اشرافی و جعبهٔ نقش‌دار

به گزارش جام جم البرز؛ در دل خراسان شمالی، جایی میان تپه‌های خاموش، گور دختر ۱۸ ساله‌ای سر از دل خاک برآورد که بیش از سه هزار سال پیش با زیورآلات و جعبه‌ای رازآلود، به خاک سپرده شد. این گور باستانی که به‌طور تصادفی در جریان کاوش‌های تپه‌چلو کشف شد، نه‌تنها روایت زندگی کوتاه دختری ۱۸ ساله را زنده می‌کند، بلکه پرده از شکوه و پیوند‌های جهانی تمدنی برمی‌دارد که روزگاری از بلخ تا دره سند گسترده بود.

تپه‌چلو، محوطه‌ای باستانی در استان خراسان شمالی است که قدمتش به هزاره چهارم پیش از میلاد می‌رسد. این محوطه شامل مجموعه‌ای از گور‌های عصر مس‌سنگی و عصر برنز است و بخشی از تمدن بزرگ خراسان و تمدن آمودریا به شمار می‌رود. کاوش‌های این تپه باستانی که از سال ۲۰۱۱ آغاز شد، تاکنون ده‌ها تدفین غنی با اشیای زرین، سنگی و آیینی را آشکار کرده و تصویری تازه از پیوند‌های فرهنگی و تجاری این تمدن با میان‌رودان، بلخ و دره سند ارائه داده است.

گروهی از باستان‌شناسان به سرپرستی علی‌اکبر وحدتی، باستان‌شناس وزارت میراث فرهنگی، در جریان کاوش‌های محوطه‌ی باستانی تپه‌چلو، یکی از چشمگیرترین گور‌های عصر برنز را کشف کردند: آرامگاه دختر ۱۸ ساله‌ای از تمدن بزرگ خراسان که بیش از سه هزار سال پیش همراه با زیورآلات طلا، جعبه‌ای سنگی برای لوازم آرایش و مجموعه‌ای از اشیای آیینی دفن شده بود. این کشف که جایگاه اجتماعی و ثروت این دختر را آشکار می‌کند، تصویری تازه از پیوند‌های فرهنگی و تجاری این تمدن با سرزمین‌های دور نیز ارائه می‌دهد.

گور باشکوه دختر نوجوان که «گور شماره ۱۲» نام‌گذاری شده، نخستین‌بار در سال ۲۰۱۳ کشف شد، اما توصیف جامع آن در پژوهشی تازه در نشریه ایران منتشر شده است. قدمت دقیق گور مشخص نیست، اما بررسی‌های تیم نشان می‌دهد متوفی در اواخر هزاره سوم پیش از میلاد زندگی می‌کرده و به حالت چمباتمه بر پهلوی راست با صورت رو به جنوب‌شرق دفن شده، سنتی که در تپه‌چلو رایج بوده است.

در میان اشیای تدفینی، جعبه‌ای مستطیلی ساخته‌شده از سنگ سیاه غنی از کانی کلینوکلر با نقش‌برجسته‌های مار و عقرب، بیش از همه جلب توجه می‌کند. این جعبه احتمالاً برای نگهداری سرمه، خط چشم معدنی سیاه‌رنگ، استفاده می‌شده و نقش‌های حک‌شده روی آن می‌توانسته کاربردی آیینی یا حفاظتی داشته باشد.

نمونه‌ای مشابه از این دست، پیش‌تر در گور‌های عصر برنز در شمال تپه‌چلو، از تمدن بلخ (باختر) در آسیای میانه که اکنون بخش‌هایی از افغانستان، تاجیکستان و ازبکستان را در بر می‌گیرد، کشف شده بود. به‌گفته‌ی وحدتی، سرپرست کاوش و نویسنده‌ی اصلی پژوهش، سنگ این جعبه نیز احتمالاً از همان ناحیه وارد شده است.

اشیای دیگری همچون دو گوشواره و یک انگشتر طلا، سنجاق‌هایی از عاج و برنز (از جمله سنجاقی به شکل دست)، یک آینه‌ی برنزی، چند ظرف سفالی و مهری از برنز با نقش پا‌های انسان نیز همراه متوفی یافت شد.

به‌گفته‌ی وحدتی، مهر‌های مشابهی در محوطه‌های عصر برنز در جنوب ایران نیز کشف شده‌اند و این مهر، یکی از چند مهری بود که نقش فعال و جایگاه اجتماعی زنان در جامعه‌ی آن زمان را نشان می‌دهد. علاوه‌بر‌این، وجود مهره‌های لاجورد و سنجاق‌های عاجی نیز نشان‌دهنده‌ی پیوند‌های تجاری گسترده‌ی تمدن خراسان با مناطقی، چون افغانستان و دره سند است.

وحدتی معتقد است این دختر احتمالاً به مرگ طبیعی درگذشته و ثروت و جایگاه اجتماعی‌اش حاصل دستاورد شخصی نبوده، بلکه از طریق خانواده یا ازدواج به او رسیده است. او توضیح می‌دهد وجود چنین ثروتی در گور یک دختر نوجوان در میان یافته‌های تمدن خراسان بزرگ بی‌نظیر است و تنها می‌توان آن را در چارچوب اشراف‌زادگی موروثی و ساختار سلسله‌مراتبی آن دوران توضیح داد.

تمدن خراسان بزرگ

وحدتی نخستین‌بار در سال ۲۰۰۶، در طول بررسی‌های باستان‌شناسی حوضه رودخانه‌ای مجاور، محل تپه‌چلو را شناسایی کرد، اما تا سال ۲۰۱۱ امکان کاوش آن را نیافت. تاکنون، ۴۸ گور در این محوطه کشف شده که در دسته‌های پراکنده و زیر تپه‌های کم‌ارتفاع قرار دارند؛ تپه‌هایی که نام محوطه از آنها گرفته شده است.

بیشتر گور‌های کشف‌شده در تپه‌چلو به تمدن آمودریا یا مجموعه باستان‌شناسی بلخ-مرو تعلق دارند که بخشی از تمدن بزرگ خراسان بوده است؛ تمدنی از عصر برنز با استحکامات شهری، معماری یادمانی و شبکه‌های تجاری با میان‌رودان و دره سند که در سده سیزدهم پیش از میلاد رو به افول رفت. با این‌حال، شماری از گور‌ها به دوران کهن‌تر، یعنی عصر مس‌سنگی متأخر در هزاره چهارم پیش از میلاد بازمی‌گردند، زمانی که تپه‌چلو برای نخستین‌بار مسکونی‌سازی شد.

کشف گور شماره ۱۲ نه‌تنها اطلاعات تازه‌ای درباره‌ی سنت‌های تدفین تمدن بزرگ خراسان ارائه می‌کند، بلکه نشان می‌دهد زنان جوان در این جامعه می‌توانستند حامل جایگاه‌های مهم اجتماعی و نشانه‌ای از پیوند‌های فرهنگی و تجاری دوربرد باشند.